AUC HISTORIA UNIVERSITATIS CAROLINAE PRAGENSIS
AUC HISTORIA UNIVERSITATIS CAROLINAE PRAGENSIS

Časopis AUC Historia Universitatis Carolinae Pragensis s podtitulem „Příspěvky k dějinám Univerzity Karlovy“ je periodikum věnované nejen historii pražské univerzity, ale i dějinám vzdělanosti a studentského hnutí v českých zemích. Časopis vycházející od roku 1960 v rámci univerzitní řady Acta Universitatis Carolinae přináší také materiálové studie uveřejňující původní historické prameny (všechny stati jsou opatřeny cizojazyčnými, zpravidla německými a anglickými souhrny). Časopis otiskuje pravidelně recenze a anotace prací k dějinám vzdělanosti a kroniku badatelské činnosti.

Dlouhodobou archivaci digitálního obsahu časopisu zajišťuje Portico.

AUC HISTORIA UNIVERSITATIS CAROLINAE PRAGENSIS, Vol 63 No 1 (2023), 215–235

Johann Ulrich Surgantʼs Manuale curatorum predicandi as a product of medieval intellectual heritage in Basel libraries

Vojtěch Večeře

DOI: https://doi.org/10.14712/23365730.2023.31
zveřejněno: 14. 02. 2024

Abstract

Manuale curatorum predicandi – the treatise on the art of preaching written by Basel scholar Johann Ulrich Surgant in 1502 – is usually classified as a humanist and nearly proto-reformation work. The paper disputes this classification; it provides several analytical textual probes to show the deep dependence of the Manuale curatorum on the older scholastic tradition. Following on from former research, a few relatively well-known high and late medieval artes praedicandi are identified as the main sources of Surgantʼs writing. Moreover, the study aims to trace specific manuscripts or early prints in Basel libraries, which could have been directly used by the author-compiler.

klíčová slova: Johann Ulrich Surgant; Manuale curatorum predicandi; Basel; ars praedicandi; preaching; libraries; Latin literature

reference (70)

1. BERNOULLI August, Surgant, Johann Ulrich, in: Allgemeine Deutsche Biographie XXXVII, Leipzig 1894, pp. 165-166

2. BERNOULLI Carl Christoph, Über unsre alten Klosterbibliotheken, Basler Jahrbuch 1895, pp. 79-91

3. BLOXAM Jennifer M., Preaching to the choir? Obrechtʼs Motet for the Dedication of the Church, in: Benjamin Brand - David J. Rothenberg (eds.), Studies in the Cultural History of Medieval and Renaissance Music. Liturgy, Sources, Symbolism, Cambridge 2016, pp. 263-292 CrossRef

4. BOFFEY Julia, Manuscript and Print in London c. 1475-1530, London 2012

5. BONJOUR Edgar, Die Universität Basel von den Anfängen bis zum Gegenwart 1460-1960, Basel 1960

6. BOOTON Diane E., Manuscripts, Market, and the Transition to Print in late Medieval Brittany, Farnham 2010

7. BRANDIS Tilo, Die Handschrift zwischen Mittelalter und Neuzeit. Versuch einer Typologie, Gutenberg Jahrbuch 72, 1997, pp. 27-57

8. BRAUN Hans E., Von der Handschrift zum gedruckten Buch, in: Michael Stolz - Adrian Mettauer (Hgg.), Buchkultur im Mittelalter. Schrift - Bild - Kommunikation, Berlin-New York 2005, pp. 215-242

9. BRISCOE Marianne G. - JAYE Barbara H. (eds.): Artes praedicandi. Artes orandi, Turnhout 1992 (Typologie des Sources du Moyen Âge Occidental 61)

10. BURG Andreas M., Surgant, Johann Ulrich, in: Josef Höfer - Karl Rahner (Hgg.), Lexikon für Theologie und Kirche (zweite, völlig neu bearbeitete Auflage), IX, Rom - Tetzel, Freiburg 1964, col. 1192

11. CAPLAN Harry, A Late Medieval Tractate on Preaching, in: Alexander Magnus Drummond (ed.), Studies in Rhetoric and Public Speaking in Honor of James Albert Winans, New York 1925, pp. 61-90

12. CAPLAN Harry, The Four Senses of Scriptural Interpretation and the Medieval Theory of Preaching, Speculum 4/3, 1929, pp. 282-289 CrossRef

13. CAPLAN Harry, Classical Rherotic and the Medieval Theory of Preaching, Classical Philology 28/2, 1933, pp. 73-96 CrossRef

14. CAPLAN Harry, "Henry of Hesse" on the Art of Preaching, Publications of the Modern Language Association of America 48/2, 1933, pp. 340-361 CrossRef

15. CAPLAN Harry, Mediaeval Artes Praedicandi [1]. A Hand-List, Ithaca 1934 (Cornell Studies in Classical Philology 24)

16. CAPLAN Harry, Mediaeval Artes Praedicandi [2]. A Supplementary Hand-List, Ithaca 1936 (Cornell Studies in Classical Philology 25)

17. CHARLAND Thomas-Marie, Artes praedicandi. Contribution à lʼhistoire de la rhétorique au Moyen Âge, Ottawa-Paris 1936 (Publications de lʼInstitut dʼétudes médiévales dʼOttawa 7)

18. CRUEL Rudolf, Geschichte der deutschen Predigt im Mittelalter, Detmold 1879

19. DANKBAAR Willem Frederik, Die Liturgie des Predigtgottesdienstes bei Johann Ulrich Surgant, in: Martin Greschat - Johann F. Gerhard Goeters (Hgg.), Reformation und Humanismus. Robert Stupperich zum 65. Geburtstag, Witten 1969, pp. 235-254

20. DIETER Otto A., Arbor Picta. The medieval tree of preaching, Quarterly Journal of Speech 51/2, 1965, pp. 123-144 CrossRef

21. DONDI Cristina, Printing Revolution 1450-1500. I cinquantʼanni che hanno cambiato lʼEuropa. Fifty Years that Changed Europe, Venezia 2018

22. EHRENSPERGER Alfred, Der Gottesdienst in Stadt und Landschaft Basel im 16. und 17. Jahrhundert, Zürich 2010

23. EHRENSPERGER Alfred, Geschichte des Gottesdienstes in Zürich Stadt und Land im Spätmittelalter und in der frühen Reformation bis 1531, Zürich 2019

24. FLOR Fernando Rodríguez de la, El diagrama. Geometría y lógica en la literatura espiritual del Siglo de Oro, in: Manuel García Martín (ed.), Estado actual de los estudios sobre el Siglo de Oro, Vol. 2, Salamanca 1993, pp. 839-852

25. GALLICK Susan, Artes praedicandi. Early Printed Editions, Mediaeval Studies 39, 1977, pp. 477-489 CrossRef

26. GREYERZ Hans von (Hg.), Ablaßpredigten des Johannes Heynlin aus Stein (de Lapide), 28. September bis 8. Oktober 1476 in Bern, Archiv des Historischen Vereins des Kantons Bern 32/2, 1934, pp. 113-171

27. GRZYBOWSKA Lidia, Arbor Praedicandi. Some Remarks on Dispositio in Mediaeval Sermons (on the Example of Sermo 39 "Semen Est Verbum Dei" by Mikołaj of Błonie), Terminus 21/2, 2019, pp. 169-196 CrossRef

28. HAEGEN Pierre L. Van der, Der frühe Basler Buchdruck, Basel 2001

29. HAIN Ludovicus (ed.), Repertorium Bibliographicum in quo libri omnes ab arte typographica inventa usque ad annum MD, I/1, Stuttgart 1826

30. HAIN Ludovicus (ed.), Repertorium Bibliographicum in quo libri omnes ab arte typographica inventa usque ad annum MD, II/1, Stuttgart 1831

31. HALPORN Barbara C. (ed.), The Correspondence of Johann Amerbach. Early Printing in Its Social Context, Ann Arbor 2000 CrossRef

32. HARTMANN Alfred (Hg.), Die Amerbachkorrespondenz, I, Basel 1942

33. HERZOG Johann Jakob, Das Leben Johannes Oekolampads und die Reformation der Kirche zu Basel, I, Basel 1843

34. HEUSLER Andreas, Geschichte der Stadt Basel, Basel 19575

35. HIRSCH Rudolf, Surgantʼs List of Recommended Books for Preachers, Renaissance Quarterly 20/2, 1967, pp. 199-210

36. HOENEN Maarten J. F. M., Via Antiqua and Via Moderna in the Fifteenth Century. Doctrinal, Institutional, and Church Political Factors in the Wegestreit, in: Russell L. Friedman - Lauge O. Nielsen (eds.), The Medieval Heritage in Early Modern Metaphysics and Modal Theory, 1400-1700, Dordrecht 2003, pp. 9-36 CrossRef

37. HOSSFELD Max, Johannes Heynlin aus Stein. Ein Kapitel aus der Frühzeit des deutschen Humanismus [Teil 2; Teil 3], Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde 7, 1908, pp. 79-219, 235-431

38. KERKER Moritz, Die Predigt in der letzten Zeit des Mittelalters mit besonderer Beziehung auf das südwestliche Deutschland, Theologische Quartalschrift 43/3, 1861, pp. 373-410

39. KIENZLE Beverly Mayne (ed.): The Sermon, Turnhout 2000 (Typologie des Sources du Moyen Âge Occidental 81-83)

40. KISCH Guido, Die Anfänge der Juristischen Fakultät der Universität Basel 1459-1529, Basel 1962 (Studien zur Geschichte der Wissenschaften in Basel 15)

41. KONZILI Jürgen, Studien über Johann Ulrich Surgant (ca. 1450-1503) [Teil 1], Zeitschrift für schweizerische Kirchengeschichte 69, 1975, pp. 265-309; [Teil 2-3; Teil 4-5], 70, 1976, pp. 107-167, 308-388; Anhang I-II, 71, 1977, pp. 332-392

42. LOVE Harold, The Manuscripts after Coming of Print, in: Michael F. Suarez - Henry R. Woudhuysen (eds.), The Book. A Global History, Oxford 2013, pp. 197-204

43. MEINHARDT Johannes, Predigt, Recht und Liturgie. Studien zur prinzipiellen Homiletik des späten Mittelalters auf Grund von Ulrich von Surgants Manuale curatorum, Theol. Diss., Götingen 1959

44. MEYER Gustav - BURCKHARDT Max, Die mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek Basel. Beschreibendes Verzeichnis, Abteilung B: Theologische Pergamenthandschriften, Band 2: Signaturen B VIII 11 - B XI 26, Basel 1966

45. MINNIS Alastair, Medieval Theory of Authorship. Scholastic Literary Attitudes in the Later Middle Ages. Second Edition, with a New Preface by the Author, Philadelphia 2010 CrossRef

46. OBERMAN Heiko A., Via Antiqua and Via Moderna. Late Medieval Prolegomena to Early Reformation Thought, Journal of the History of Ideas 48/1, 1987, pp. 23-40 CrossRef

47. ODENTHAL Andreas, Pfarrlicher Gottesdienst vom Mittelalter zur Frühen Neuzeit. Eine Problemskizze aus liturgiewissenschaftlicher Perspektive, in: Enno Bünz - Gerhard Fouquet (Hgg.), Die Pfarrei im Späten Mittelalter, Stuttgart 2013 (Vorträge und Forschungen 77), pp. 157-212

48. RITTER Gerhard, Studien zur Spätscholastik II. Via antiqua und via modern auf den deutschen Universitäten des XV. Jahrhunderts, Heidelberg 1922 (Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse 7. Abhandlung)

49. ROTH Dorothea, Die mittelalterliche Predigttheorie und das Manuale curatorum des Johann Ulrich Surgant, Basel-Stuttgart 1956 (Basler Beiträge zur Geschichtswissenschaft 58)

50. ROTH Paul, Surgant, Johann Ulrich, in: Historisch-Biographisches Lexikon der Schweiz, VI, Saint-Gelin - Tingry, Neuenburg 1931, p. 611

51. SANDER Friedrich, Johannes Heynlin von Stein, ein Lehrer Reuchlins, in: Hermann Wahl (Hg.), Pforzheimer Geschichtsblätter 1, 1961, pp. 65-81

52. SCHMIDT Charles, Histoire littéraire de l'Alsace à la fin du XVe et au commencement du XVIe siècle, II, Paris 1879

53. SCHMIDT-CLAUSING Fritz, Johann Ulrich Surgant, ein Wegweiser des jungen Zwingli, Zwingliana 11, 1961, pp. 287-320

54. SCHMIDT Philipp, Die Bibliothek des ehemaligen Dominikanerklosters in Basler, Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde 18, 1919, pp. 160-254

55. SMOLINSKY Heribert, Kirche und Religion in Basel um 1501, Basel 2002 (Vorträge der Aeneas-Silvius-Stiftung an der Universität Basel 38)

56. STAEHELIN Andreas (Hg.), Professoren der Universität Basel aus fünf Jahrhunderten. Bildnisse und Würdigungen, Basel 1960

57. STEINMANN Martin, Die Handschriften der Universitätsbibliothek Basel. Register zu den Abteilungen A I-A XI und O, Basel 1982 (Publikationen der Universitätsbibliothek 4)

58. STINTZI Paul, Johann Ulrich Surgant, Annuaire de la Société d'histoire sundgovienne / Jahrbuch des Sundgauvereins 1961, pp. 147-148

59. STRICKER Eberhard, Elsässer Rektoren an der alten Universität Basel, Annuarie de Colmar 5, 1939, pp. 67-81

60. STUDER Monika, Bibliotheca cartusiae Basiliensis. Die Bibliothek der Basler Kartause mit besonderem Fokus auf die Zeit unter Prior Heinrich Arnoldi (1449-1480), in: Johanna Thali - Nigel F. Palmer (Hgg.), Raum und Medium. Literatur und Kultur in Basel in Spätmittelalter und Früher Neuzeit, Berlin 2020 (Kulturtopographie des Alemannischen Raums 9), pp. 287-314 CrossRef

61. VISCHER Wilhelm, Geschichte der Universität Basel. Von der Gründung 1460 bis zur Reformation 1529, Basel 1860

62. WACKERNAGEL Hans Georg (Hg.), Die Matrikel der Universität Basel, I, 1460-1529, Basel 1951

63. WACKERNAGEL Rudolf, Beiträge zur geschichtlichen Topographie von Klein-Basel, in: Historisches Festbuch zur Basler Vereinigungsfeier, Basel 1892, pp. 221-335

64. WACKERNAGEL Rudolf, Geschichte der Stadt Basel, II/2, Basel 1916

65. WAGNER Bettina, Von Experiment zur Massenware. Medienwandel im fünfzehnten Jahrhundert, in: Als die Lettern laufen lernten. Medienwandel im 15. Jahrhundert. Inkunabeln aus der Bayerischen Staatsbibliothek München, Wiesbaden 2009, pp. 12-23

66. WEDELL Moritz, Zachäus auf dem Palmbaum. Enumerativ-ikonische Schemata zwischen Predigtkunst und Verlegergeschick (Geilers von Kaysersberg Predigen Teütsch, 1508, 1510), in: René Wetzel - Fabrice Flückiger (Hgg.), Die Predigt im Mittelalter zwischen Mündlichkeit, Bildlichkeit und Schriftlichkeit / La prédication au Moyen Age entre oralité, visualité et écriture, Zürich 2010, pp. 261-304

67. WEISMANN Eberhard, Der Predigtgottesdienst und die verwandten Formen, Kassel 1955 (Leiturgia 3)

68. WENNEKER Erich, Surgant, Johann Ulrich, in: Friedrich Wilhelm Bautz (Hg.), Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, XI, Stoss Veit - Tieffenthaler Joseph, Hamm 1996, col. 273-275

69. WENZEL Siegfried, The Art of Preaching. Five Medieval Texts and Translations, Washington 2013 CrossRef

70. WENZEL Siegfried, Medieval ʻArtes Praedicandiʼ. A Synthesis of Scholastic Sermon Structure, Toronto 2015 CrossRef

Creative Commons License
Johann Ulrich Surgantʼs Manuale curatorum predicandi as a product of medieval intellectual heritage in Basel libraries is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.

157 x 230 mm
vychází: 2 x ročně
cena tištěného čísla: 150 Kč
ISSN: 0323-0562
E-ISSN: 2336-5730

Ke stažení